Chcesz sprawdzić, kto zamieszkiwał Twoją miejscowość osiem pokoleń wstecz? Interesuje Cię genealogia lub historia lokalna? To opracowanie da Ci wiele cennych informacji i wskaże najważniejsze źródła. Właśnie światło dzienne ujrzał tom pierwszy Indeksu właścicieli i użytkowników nieruchomości cyrkułu dukielskiego w latach 1785-1789. W tym ponad 800-stronicowym tomie znajdują się dane o miastach i wsiach obszaru od Biecza po Krosno, od Karpat aż po Czudec. Obejmują te z nich, które zaczynają się na litery od „A” do „Ł”.
Jakiego obszaru „Indeks” dotyczy?
Tak szeroki obszar wchodził kiedyś w skład cyrkułu, inaczej obwodu, dukielskiego. Ta jednostka administracyjna została utworzona, po zajęciu tych ziem w ramach pierwszego rozbioru przez Austrię. Aby lepiej poznać zagarnięte terytorium, a dzięki temu skuteczniej zbierać podatki, w latach 1785-1789 przeprowadzony został szczegółowy spis utworzonego przez Habsburgów Królestwa Galicji i Lodomerii. Stało się to na polecenie cesarza Józefa II, stąd spis nazwano „Metryką Józefińską”.
Następcą dukielskiego był cyrkuł jasielski. W 1791 r., czyli w dwa lata po zakończeniu spisów metrykalnych, przeniesiono siedzibę urzędu w bardziej dogodne miejsce. W czasie spisu obejmował on całość obecnego powiatu jasielskiego oraz gorlicki (bez Bobowej i okolic) i strzyżowski, blisko połowę krośnieńskiego (z Krosnem) oraz fragmenty innych powiatów: tarnowskiego (Szerzyny), dębickiego (Brzostek), rzeszowskiego (Błażowa) i brzozowskiego (Barycz).
Zawartość
O zawartości dzieła niech zaświadczą liczby. „Indeks” ma być wydawnictwem dwutomowym. Pierwszy, obejmujący miejscowości, których nazwy zaczynają się od litery „A” do litery „Ł”, zawiera dane o 201 miastach i wsiach oraz nazwiska ponad 13 tys. osób!
Układ pracy jest bardzo przejrzysty. Część właściwa poprzedzona została obszernym wstępem w języku polski oraz angielskim, co ułatwi poszukiwania naszym rodakom z innych krajów, poszukujących tutaj swoich korzeni. We wstępie szczegółowo omówiono w nim cztery zagadnienia: zakres merytoryczny indeksu, zasady jego opracowania, a także charakterystyka cyrkułu dukielskiego oraz samej metodyki prowadzenia spisów i opracowania „Metryki” przez komisje spisowe.
Zasadnicza część „Indeksu właścicieli i użytkowników” została przedstawiona w porządku alfabetycznym. Opis każdej miejscowości składa się z kilku elementów. Najpierw zamieszczono dane ogólne, po określeniu miejscowości wskazana jest nazwa gminy katastralnej, przynależność dominialna i parafialna, liczby domów i ludności, nazwa właściciela oraz daty skrajne przeprowadzenia spisu. Istotnym walorem jest tu wskazanie źródeł tych informacji. Umieszczone one zostały bezpośrednio pod tekstem w przypisach. Autor podał w nich tytuły opracowań historycznych oraz wskazał lokalizację w archiwach. Następnie przedstawione zostały nazwiska i funkcje osób wchodzących w skład komisji pomiarowej. Podano nazwiska urzędników, ale też uczestniczących w pracach reprezentantów miejscowości: burmistrzów, wójtów wsi, przysiężnych itp. Dalej, wyszczególnione zostały budynki użytkowe istniejące w danej miejscowości. Po tych informacjach, w porządku alfabetycznym, podano nazwiska władających nieruchomościami, ze wskazaniem nr domu, niekiedy zamieszczając dodatkowe informacje.
Bardzo pomocne dodatki
Cenną pomocą dla korzystających z „Indeksu” są mapy, które umieszczone zostały na wewnętrznej stronie okładki. Pierwsza z nich przedstawia podział administracyjny zachodniej części Galicji, druga – przybliża kształt cyrkułu dukielskiego. Wykorzystana tu została mapa prowincji, wydana w 1832 r., dostosowana do stanu z lat 80. poprzedniego stulecia. Opracowanie uzupełnia znajdujący się na końcu dodatkowy indeks nazwisk w porządku alfabetycznym, ułatwiający odnalezienie miejscowości, w której zlokalizowane zostało interesujące nazwisko.
Podstawową jednostką administracyjną najniższego szczebla, w czasie tworzenia „Metryki” pozostawały obszary stanowiące posiadłość jednego właściciela. Nazywano je dominiami lub państwami i miały przeróżny zasięg terytorialny, uzależniony głównie od wcześniejszych podziałów dziedzicznych. Niektóre obejmowały zaledwie jedną wieś, inne stanowiły rozległe klucze z kilkoma nawet eksklawami. Dla korzystającego z książki pomocny będzie zamieszczony w niej „Indeks dominiów cyrkułu”. Ma on formę tabelaryczną, zawierającą 7 rubryk. Badaczom dziejów szlachty ułatwi szacowanie zamożności posesjonatów, natomiast tym, którzy interesują się historią danej miejscowości, m. in. wskaże jakie osady dzieliły wspólne losy w jednym dominium oraz jaki był ich potencjał ludnościowy.
Oprawa jaką zyskał „Indeks” stanowi jego dodatkowy atut. Został on starannie przygotowany w zakresie edytorskim, zadbano też o komfort użytkowania. Korzystanie z tego rodzaju książki polegać będzie przecież na bardzo częstym przerzucaniu kart. Książka ma solidne wykonanie, jest szyta nićmi, oprawiona w twardą okładkę, co zapewnia odpowiednią trwałość.
Nie tylko dla genealogów
„Indeks” opracowany został przede wszystkim do wykorzystania w poszukiwaniach genealogicznych. Niemniej jednak, stanowić on będzie bardzo ważną pozycję w biblioteczce badacza dziejów regionu. Historykom zainteresowanym poszczególnymi miejscowościami wskaże kwestie demograficzne, przynależności do struktur administracyjnych oraz główne źródła, kierunkujące do dalszych badań. Książka rozbudzi niewątpliwie ciekawość samymi metrykami austriackimi jako niezwykle cennym materiałem w odkrywaniu warunków funkcjonowania małych społeczności na ziemiach polskich w XVIII i XIX w. Warto podkreślić, że spisy dając obraz danego terenu w latach 80. XVIII stulecia, w dużej mierze wskazują również na sytuację społeczno-gospodarczą w ostatniej fazie rządów przed upadkiem Rzeczypospolitej szlacheckiej. Ponadto, w porównaniu z kolejnymi metrykami przeprowadzonymi w latach 20. i w połowie XIX dają świetny materiał porównawczy ukazujący dalszy rozwój.
Pozwolę sobie jeszcze dodać, że „Metryki Józefińskie” stanowią bardzo bogate źródło informacji o wspólnotach lokalnych tamtych czasów. Zawarto w nich m. in. opisy granic wsi, nazwiska gospodarzy, areały poszczególnych pól, rodzajów upraw i ich dochodowość. Znajdują się tam różne zestawienia dla celów podatkowych. Objętość dokumentacji dla jednej wsi często przekracza 100 stron.
Słowo o Autorze i metodach jego pracy
Autorem opracowania jest Daniel Krzysztof Nowak, prawnik i historyk, od lat specjalizujący się w historii gospodarczej Galicji, w czasie przed uzyskaniem autonomii. Bogactwo treści „Indeksu” świadczy o wyjątkowo dużym wkładzie pracy w jego powstanie. Przygotowanie spisu wymagało pozyskania metryki każdej miejscowości, ich analizy, a często dodatkowych weryfikacji, w oparciu o inne źródła. Wspomnieć należy, że „Metryka Józefińska” sporządzana była w języku polskim i niemieckim, a zapisywana piórem przez urzędników. Nazwiska notowane były „ze słyszenia”, a dotyczyły osób różnorakiej narodowości. Rozstrzygnięcie co do ostatecznego brzmienia danego nazwiska (jak również imienia) wymagało niekiedy dodatkowych badań, na przykład poszukiwań i analiz innych spisów. Warto też wspomnieć o tym, że był to czas powstawania nazwisk, do ich brzmienia nie przywiązywano wówczas jeszcze tak dużej wagi. Niewątpliwie więc jakości tej pracy sprzyjało bogate doświadczenie Autora, od lat zajmującego się katastrami galicyjskimi i korzystającego z całej gamy źródeł archiwalnych oraz opracowań specjalistycznych. Należy też podkreślić, że spisy, na bazie których powstał „Indeks”, zostały pozyskane poza granicami kraju. Stanowią one zasób Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie. Tym samym Autor dzieli się z czytelnikiem częściowymi wynikami długoletniej pracy badawczej.
Na fotografii: autor „Indeksu” Daniel Krzysztof Nowak
Postulat
Na zakończenie apel do Autora „Indeksu” o pilne opracowanie tomu drugiego. Dla dobra nauki, ale też zaspokojenia ciekawości pasjonatów. Zainteresowanym historią i genealogią miejscowości przynależnych do dawnego cyrkułu dukielskiego, których nazwy zaczynają się na litery od „M” do „Ż”, każdy miesiąc oczekiwania z pewnością będzie się niepomiernie dłużył. Dzieło – nie waham się użyć tego określenia – którego tytuł jest zupełnie nie do użytku codziennego, z uwagi, tak na bogactwo treści i jak też jego naukową wagę, proponuję już od dziś nazywać po prostu „Indeksem Nowaka”.
Mariusz Skiba
Podstawowe dane o książce
Daniel Krzysztof Nowak
Indeks właścicieli i użytkowników nieruchomości cyrkułu dukielskiego w latach 1785-1789 na podstawie Metryki Józefińskiej. Tom 1. Miejscowości Cyrkułu dukielskiego A-Ł
Wydawnictwo Ruthenus, Krosno 2019
Recenzent: dr hab. Tomasz Nowicki, prof. KUL
Skład: Katarzyna Chochołek
Projekt okładki: Jakub Niedziela
Objętość 839 stron, oprawa twarda