Pragniemy przypomnieć artykuł Zbigniewa Budziaka, nieżyjącego już profesora Liceum Ogólnokształcącego w Jaśle. Tekst nosi tytuł „Związki Ziemi Jasielskiej z dziejami narodu polskiego w okresie przedrozbiorowym”. Zbigniew Budziak (1932-2005) był historykiem, profesorem Liceum Ogólnokształcącego w Jaśle. Aktywnie działał na niwie społecznej, m.in. w Polskim Towarzystwie Historycznym, Polskim Towarzystwie Numizmatycznym oraz w Stowarzyszeniu Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego. Prezentowany tu artykuł został opublikowany w „Regionie Jasielskim” w 1997 r.
Zbigniew Budziak
Związki Ziemi Jasielskiej z dziejami narodu polskiego w okresie przedrozbiorowym
Historia każdego państwa i narodu jest sumą wydarzeń (politycznych, społecznych, kulturalnych i wielu innych) lokalnych, a więc takich, które miały miejsce w różnym czasie i w określonej miejscowości – wsi, miasteczku, dużym mieście, pod lasem, w lesie, nad rzeką, jeziorem, pod grodem i zamkiem, słowem – wszędzie, w każdym możliwym miejscu „lokalnej ojczyzny”, stanowiącej ważne, elementarne, a więc istotne ogniwo w dziejach całego narodu. I choć początki polskiego regionalizmu przypadają jeszcze na wiek XIX, to jednak w naszej historiografii dominowała przez całe dziesięciolecia historia ogólnonarodowa, obejmująca: dzieje panujących dynastii, ustroju, wojen z państwami ościennymi, ruchów społecznych, partii politycznych itp., nie zaś wydarzenia regionalne, stanowiące ważne czynniki składowe w wielobarwnej mozaice ojczystych dziejów.
Na zdjęciu Zbigniew Budziak, fotografia z Encyklopedii Jasła.
Zwrot w kierunku historii regionalnej
Od pewnego jednak czasu, od kilkudziesięciu zaledwie lat, nastąpił w tym względzie zasadniczy zwrot. Zaczęto więc dowartościowywać rolę i znaczenie historii regionalnej w kontekście pełnego, wieloaspektowego traktowania historii państwa i narodu, poprzez podjęte na szeroką skalę badania regionalne i wydawanie publikacji popularnonaukowych i naukowych o charakterze biograficznym i monograficznym. I proces ten poszerza się i pogłębia z roku na rok. Bo też każda „mała ojczyzna” posiada swój, często bardzo znaczący udział w historii ogólnonarodowej, a powinnością badaczy, nie tylko uniwersyteckich i nie tylko z cenzusem naukowym jest, aby ocalić od zapomnienia, zbadać, opisać i opublikować ciekawe historyczne wydarzenia, pokazać wybitne postacie z odległej i bliższej przeszłości, udokumentować pomniki kultury materialnej, pielęgnować dawne, piękne obrzędy, zwyczaje i obyczaje itp.
Dotyczy to również w całej rozciągłości naszego regionu, Ziemia Jasielska należy bowiem do tych małych „lokalnych ojczyzn”, które na przestrzeni wieków wniosły wiele wartościowych i wręcz znaczących elementów składowych do szeroko pojętej historii państwa i narodu polskiego. W jednym krótki artykule można tylko zasygnalizować i to w sposób bardzo pobieżny problematykę, zaanonsowaną w jego tytule.
Najdawniejsze czasy
Trzymając się zasady chronologicznej prezentowania wydarzeń fugujących na bliższą uwagę postaci, należy zacząć od stwierdzenia faktu podstawowego, wyjściowego dla dalszych rozważań.
W Ziemi Jasielskiej spotkamy tak stare, jak na obszarze całego państwa polskiego ślady pobytu człowieka i jego osiadłego życia, a przykładem tego i dowodem są odkrycia archeologiczne, m.in. w Bieczu, Trzcinicy, Brzezowej, Niepli i w samym Jaśle, prowadzone pod kierunkiem pracownika naukowego Uniwersytetu Jagiellońskiego – prof. dr hab. Jana Machnika. Na tym terenie, począwszy od XIII wieku, prowadzony był na szeroką skalę ruch osadniczy, nazywany lokacją wsi i miast, początkowo na prawie polskim, a w późniejszym okresie, na bardziej korzystnym, prawie niemieckim. Powstało wtedy w Jasielskiem i na całym Podkarpaciu dziesiątki wsi oraz wiele miast i miasteczek – do dziś istniejących, w tym; siedziba naszego regionu – Jasło (najpierw osada wiejska, a od 26 kwietnia 1365 roku jako miasto).
Wybitni średniowieczni
Z Jasła i Ziemi Jasielskiej brało udział liczne rycerstwo w bitwie pod Grunwaldem, a Zyndram z Maszkowic (miejsce i rok urodzenia nie są znane. zmarł przed 1414 rokiem), starosta jasielski. obok króla Władysława Jagiełły i księcia litewskiego Witolda, był jednym z głównych dowódców polskiego rycerstwa koronnego i bohaterów w tej zwycięskiej bitwie.
Na szczególną uwagę zasługują dwie wybitne postacie, wywodzące się z naszego regionu, bardzo zasłużone w dziejach polskiej kultury – Bartłomiej z Jasia i Marcin Kromer z Biecza (żyjące w XIV i XVI wieku).
Bartłomiej z Jasła urodził się w naszym mieście (rok urodzenia nie jest znany, zmarł w 1407 roku). Pierwsze nauki pobierał w rodzinny Jaśle, a studia odbywał w słynnym uniwersytecie w Pradze, razem z innymi jaślanami. Tam też przez wiele lat prowadził wykłady, cieszące się dużym uznaniem wśród żaków i kadry profesorskiej. Po powrocie do kraju, aktywnie uczestniczył na przełomie XIV i XV wieku w pracach restytucyjnych Akademii Krakowskiej, podjętych przez króla Władysława Jagiełłę, m.in. w oparciu o bogate i cenne darowizny Świętej Jadwigi – królowej, przekazane na rzecz tej uczelni, a po wznowieniu jej działalności został w niej wykładowcą, darząc szczególną opieką studentów pochodzących z Jasła.
Marcin Kromer, urodzony w Bieczu (żył w latach 1512-1580). wybitny polski humanista, historiograf, był sekretarzem królów – Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta, biskupem warmińskim i autorem wielu fundamentalnych dzieł w zakresie historii i geografii.
Renesans
Przez Ziemię Jasielską wiodły w XIV – XVI wieku ważne tranzytowe szlaki handlowe z krajów Europy zachodniej nad Morze Czarne (i w drugą stronę), a leżące na tej trasie ówczesne miasteczka – Biecz, Jasio, Kołaczyce i Nowy Żmigród – przeżywały okres wspaniałego rozkwitu, także dzięki bujnemu rozwojowi miejscowego rzemiosła i posiadanemu prawu składu.
W parze Z pomyślną koniunkturą gospodarczą postępuje w tym czasie wyraźny rozwój miejskiego budownictwa sakralnego i świeckiego (np. Kolegiata w Bieczu, Fara w Jaśle), a w powstających, w wyniku ruchu osadniczego, wsiach tworząsię parafie, w których wznoszone są piękne, do dziś w wielu miejscowościach zachowane (Binarowa, Sławęcin, Szebnie, Święcany,Trzcinica, Wójtowa) drewniane świątynie.
Są również dowody na to, że w czasach polskiego renesansu młodzież bogatych mieszczan i zamożnej szlachty z naszego regionu pobierała nauki na krakowskiej Almae Matris i w innych europejskich wyższych uczelniach.
Warto też odnotować, że Biecz posiadał jeden spośród nielicznych, najstarszych szpitali w Polsce, powstały z fundacji świętej Jadwigi – królowej w 1395 roku.
Na zdjęciu jasielski kościół farny obecnie.
Na uwagę zasługuje także Wacław Potocki (żyjący w latach 1621 -1696), najwybitniejszy polski poeta barokowy, który, choć urodzony poza naszym regionem – w Woli Łużańskiej koło Gorlic, to jednak przez wiele lat związany był z Bieczem. Tu tworzył, tu pełnił funkcję starosty, tu wreszcie zmarł i został pochowany w podziemiach Klasztoru OO. Reformatów.
XVII i XVIII stulecia
W XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku Ziemia Jasielska przeżywała, jak cała Rzeczpospolita, okres stagnacji, a z czasem coraz głębszego regresu, na skutek niedorozwoju gospodarczego, wadliwie funkcjonującego ustroju, licznych wojen z państwami sąsiednimi, waśni wewnętrznych, klęsk żywiołowych, epidemii itp.
Zanim jednak doszło do tragedii rozbiorów i utraty niepodległości Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku, warto odnotować dość znamienny fakt, że jeden ze starostów Jasła Adam Tarło, stał się gorącym zwolennikiem dwukrotnego króla Polski – Stanisława Leszczyńskiego (w pierwszej połowie XVIII wieku), zawiadując w jego obronie, po ponownej elekcji w 1733 roku, konfederację w Dzikowie, która, choć nie osiągnęła zamierzonego celu – stworzenia realnego oparcia dla Stanisława Leszczyńskiego utrzymania się na polskim tronie – to jednak wymownie świadczyła o patriotycznej orientacji jasielskiego starosty.
Kiedy w drugiej połowie XVIII wieku następowały kolejne akty narodowej tragedii Polaków, Ziemia Jasielska znalazła się pod obcym panowaniem już w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej (w dniu 5 sierpnia 1772 roku) i była pod zwierzchnictwem austriackim przez 146 lat (1772-I918r), poddawana ostrym rejestrom oraz różnym formom ucisku i wyzysku przez prawie 100 lat – do chwili uzyskania przez Galicję autonomii (1867 rok).
Śródtytuły w tekście red.
/ms/