Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego

Wielu mieszkańców Jasła zna to miejsce dobrze, wielu trochę, ale są i tacy, którzy nie bardzo. Stwierdziłyśmy to w sondzie ulicznej w ramach projektu „Miejsca pamięci – materialne świadectwo wydarzeń szczególnych dla lokalnej i narodowej tożsamości”. Dlatego warto je przybliżyć…
   Obiekt ten znajduje się nieopodal parku miejskiego przy ul. Staszica w Jaśle, obok budynku sądu. Często mówi się też o nim pomnik „W hołdzie Żołnierzom Armii Krajowej”. Stanął on w tym miejscu żeby upamiętnić  akcję żołnierzy Kedywu Podokręgu Armii Krajowej Rzeszów, którzy w nocy z 5 na 6 sierpnia 1943 roku uwolnili z niemieckiego więzienia około 180 więźniów (66 politycznych i blisko 120 innych).
Pomnik AK znajduje się w miejscu zniszczonego w 1944 roku przez okupanta niemieckiego obiektu więzienia i sądu, w rejonie ówczesnej bramy więziennej.  Uroczyście odsłonięto go   w dniu 9 grudnia 2001 roku. Data ta nie była przypadkowa bowiem w tym dniu minęła szósta rocznica złożenia na jasielskim Starym Cmentarzu prochów zmarłego w USA dowódcy Obwodu ZWZ – AK podpułkownika Józefa Modrzejewskiego ps. „Lis”. Wśród osób uczestniczących  w poświęceniu i odsłonięciu pomnika byli m.in.: Pani Maria Sobota – Wiśniewicz – córka dowódcy akcji ppor. Zenona Soboty ps. „Korczak” oraz Pani Anna Cerkowniak – Wojciechowska – córka jednego  z uczestników akcji – ppor. Zbigniewa Cerkowniaka ps. „Boruta”.
Autorem projektu pomnika jest jasielski architekt Andrzej Gawlewicz, orła wykonał artysta rzeźbiarz z Jasła – Bogdan Samborski a kratę artysta – kowal Maciej Dubiel. Pomnik na formę bramy, w której widoczna jest metalowa więzienna krata. Na łuku tej bramy jest napis: „Bóg, Honor, Ojczyzna. W hołdzie Żołnierzom Armii Krajowej”. W  górnej części krata jest wyłamana przez orła w koronie, co jest symbolem uwolnienia więźniów polskich i marzenia Polaków o wolności i niepodległości. Na dole kraty widzimy znak Polski Walczącej. Na lewej ściance pomnika znajdują się nazwy wszystkich placówek Obwodu ZWZ – AK Jasło AK w formie napisu: „AK Obwód Jasło. Placówki: Brzostek, Dębowiec, Jasło, Jodłowa, Kołaczyce, Osiek, Skołyszyn, Tarnowiec, Żmigród”. Z kolei na ściance prawej umieszczona jest tablica z imionami i nazwiskami uczestników akcji uwolnienia więźniów określanej kryptonimem „Pensjonat” lub „Akcji W” („Więzienie”).

Początkowo, od 5 października 1989 roku w tym miejscu stała tylko skromna tablica, którą później wmurowano w nowy pomnik.  Tablica ma następującą treść: „ W tym miejscu stał gmach sądu okręgowego i więzienia wybudowany w 1889 r. zburzony wraz z całym miastem przez hitlerowców w roku 1944. Żołnierze Armii Krajowej: ppor. Zenon Sobota „Korczak”   d-ca akcji, ppor. Zbigniew Cerkowniak „Boruta”, plut. Pchor. Zbigniew Zawiła „Żbik”, kpr. Pchor. Stanisław Kostka „Dąbrowa”, plut. Józef Okwieca „Trójka”, harcerz Stanisław Magura „Paw” nocą 5 sierpnia 1943 r. opanowali więzienie i uwolnili 66 więźniów politycznych. W hołdzie bohaterom. 1989. Jaślanie””. Pod tablicą widnieje na pomniku napis: „Społeczeństwo Ziemi Jasielskiej. Grudzień 2001”.

Ciekawostką jest fakt, że w środek pomnika wmurowano akt erekcyjny oraz urny z ziemią z miejsc walk żołnierzy Obwodu ZWZ – AK Jasło i miejsc straceń, w tym z cmentarza w lesie Zarzyckim oraz  książkę poświęconą akcji „Rozkaz zdobyć więzienie”, której współautorem jest jedyny żyjący do dziś i mieszkający w Krakowie płk Stanisław Dąbrowa – Kostka, w czasie akcji kapral podchorąży ps. „Dąbrowa”. W tym miejscu, przy pomniku AK, często odbywają się jasielskie uroczystości akowskie i patriotyczne.
Znajdujący się tuż za pomnikiem obiekt dzisiejszego sądu stoi w miejscu budynku zburzonego przez Niemców końcem 1944 roku. Tamten pierwotny obiekt stanął w czasach autonomii galicyjskiej, na przełomie lat 1888/1889. Mieścił się on w jednym skrzydle potężnego gmachu w kształcie czworoboku, którego pozostałą część zajmowało więzienie.   W latach II wojny światowej było ono przez cały wykorzystywane przez Niemców.
I to na terenie tego więzienia nocą  z 5 na 6 sierpnia 1943 roku przeprowadzono akcję uwolnienia więźniów. W przygotowaniach do niej uczestniczyła jasielska rodzina Madejewskich oraz miejscowi strażnicy więzienni, w tym głównie Józef Okwieka ps. „Trójka”. Samą akcję przeprowadził zespół Kedywu Podokręgu AK Rzeszów dowodzony przez ppor. Zenona Sobotę „Korczaka”, w składzie: ppor. Zbigniew Cerkowniak ps. „Boruta”, kpr. pchr. Stanisław Kostka „Dąbrowa”, podharcmistrz Stanisław Magura „Paw”, plut. pchr. Zbigniew Zawiła „Żbik” i plut. Józef Okwieka. Rozpoczęli ją 5 sierpnia 1943 roku ok. godziny 23. W tym czasie strażnik „Trójka” poprosił o wypuszczenie go po służbie na zewnątrz więzienia. Uzbrojeni w pistolety  i granaty ręczne „Korczak”, „Boruta”, „Dąbrowa” i „Żbik” unieruchomili otwierającego bramę i dostali się do dyżurki. Od będącego tam strażnika zabrali klucze do cel i magazynów. Po unieszkodliwieniu załogi i opuszczeniu więzienia wyprowadzili 66 więźniów politycznych, każdego zaopatrując w koc, gotówkę oraz chleb. Zdolnych do noszenia broni uzbrojono. Umożliwiono też ucieczkę około 120 innym więźniom pospolitym. Akcja zakończyła się około pół godziny po północy wycofaniem się w kierunku tzw. Górki Klasztornej. W Żółkowie uciekinierzy podzielili się na dwie grupy, jedna poszła  w kierunku Gorlic, druga – Bóbrki. Uwolnieniem więźniów zainteresował się osobiście generalny gubernator Hans Frank. Konsekwencją tego była zmiana na stanowisku szefa gestapo i naczelnika więzienia w Jaśle. Akcja odbiła się szerokim echem.
Ten piękny pomnik w sposób ważny wpisał się już w krajobraz historyczny naszego miasta.
Aleksandra Więcek i Monika Nowakowska

Realizując projekt „Miejsca pamięci – materialne świadectwo wydarzeń szczególnych dla lokalnej i narodowej tożsamości” przybliżamy jedno z cennych historycznie miejsc w Jaśle.
W okresie autonomii galicyjskiej – w 1868 r. – w Jaśle powstało Miejskie Gimnazjum Męskie. W roku 1875 stało się Później stało się szkołą państwową. Pierwszym miejscem nauki był budynek w Rynku, w obiekcie magistratu. Od 1892 r. szkoła ta miała swój nowy budynek przy skrzyżowaniu ulic Czackiego i Mickiewicza. Problemem jednak był brak bursy (internatu) dla uczniów  z dalszych stron, którzy mogliby w nim zamieszkać, bo ceny za stancje  u mieszkańców Jasła dla znacznej części były za wysokie. W tym celu władze szkolne zakupiły parcelę przy ul. Na Młynek i rozpoczęto budowę takiego obiektu. Poświęcenie kamienia węgielnego miało miejsce w dniu 8 maja 1911 r.
Fot. Przed wejściem do budynku.
Po zakończeniu budowy, w dniu 5 października 1912 r. miało miejsce poświęcenia działającej już od września bursy, której nadano jej imię Adama Mickiewicza. W pierwszym roku jej funkcjonowania zamieszkiwało w niej  40 uczniów. Utrzymywał ją Wydział Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą Gimnazjalną w Jaśle. W latach I wojny światowej w budynku był szpital wojskowy dla rannych i dochodzących do zdrowia żołnierzy. W czasie 20-lecia międzywojennego bursa znów spełniała charakter internatu dla uczniów Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle.
Niemcy wkroczyli do Jasła w dniu 8 września 1939 r. Zaczęła się okupacja. W niedługim czasie później w budynku dotychczasowej bursy znalazła siedzibę  placówka niemieckiego gestapo. Już w 1940 roku nazwa „Bursa” dla mieszkańców Jasła i regionu znaczyła tyle, co dla mieszkańców Warszawy „Szucha”. Na parterze i na piętrze budynku były m.in. wartownia, sale do przesłuchań i biura oraz sypialnie gestapowców, magazyny. W piwnicy  znajdowały się zachowane w części do dzisiaj cele,  w których przebywali więźniowie przewożeni na śledztwo z olbrzymiego gmachu więzienia w Jaśle. Spali na betonowej posadzce, otrzymywali o wiele gorsze jedzenie niż w więzieniu. Nie mieli tu prawa korzystać z pomocy lekarzy więziennych.
W czasie śledztwa więźniów przesłuchiwano w brutalny sposób, dręcząc fizycznie i psychicznie. Działania takie doprowadzały przesłuchiwanych do ciężkiego stanu, czasami nawet do śmierci. Inni, skatowani, wracali do więzienia, a stamtąd byli wywożeni na miejsca masowych egzekucji (las warzycki, cmentarz żydowski w Jaśle i inne), do większych więzień (Tarnów, Kraków), do obozów koncentracyjnych (Oświęcim). Przez lata okupacji niemieckiej – do czasu wysiedlenia i zniszczenia Jasła końcem 1944 roku –  przez „Bursę” przeszło minimum 10 tysięcy osób z całego Podkarpacia.
Fot. Wnętrze celi.
Wśród nich był między innymi więzień Antoni Chajec, którego wspomnienia – relację przekazał nam nasz nauczyciel historii, P. Wiesław Hap. Z tych informacji dowiadujemy się (cytujemy)”: „W więzieniu w Jaśle przebywałem 21 dni. W „Bursie” byłem bity przez gestapowca Matheusa ręką, bykowcem, łańcuchem. Byłem kopany. Przesłuchiwał mnie również tłumacz o nie znanym mi nazwisku, który również bił mnie po całym ciele i raz doliczyłem siedemdziesięciu sześciu uderzeń bykowcem, po czym straciłem przytomność. W ten sposób byłem przesłuchiwany czterokrotnie (…)”. Na temat brutalności gestapowców    i metod ich przesłuchań i gnębienia niewinnych ludzi zachowało się nieco materiałów. Znane są nazwiska oprawców z „Bursy”, Niemców, ale niestety, wśród nich jednym z największych potworów był Polak – Teodor Drzyzga.
Wraz z niszczeniem w 97% Jasła w ostatnich miesiącach 1944 roku budynek bursy został przez Niemców w części wewnętrznej  spalony, ale zachował się w całości jako jeden z nielicznych. Po II wojnie światowej obiekt stał się na dość długi okres czasu, aż do wybudowania obecnego budynku szpitala specjalistycznego, siedzibą jasielskiego szpitala.   Teraz w miejscu dawnej ul. Na Młynek – obecnie przy ul. Za Bursą 1 –  mieści się tu Oddział Psychiatryczny Szpitala Specjalistycznego w Jaśle. Do dziś w suterenach „Bursy” zachowały się dwie cele zamienione w latach powojennych na jasielską Izbę Pamięci. W tym wyjątkowym miejscu pamięci, dla mnóstwa mieszkańców Jasła zupełnie nieznanym,  zebrano pamiątki po ofiarach hitlerowskich zbrodni i więźniów. Można tu dostrzec między innymi:  kajdany do zakuwania więźniów na ręce i na nogi, stare fotografie z czasów okupacji,  przedmioty po więźniach i inne pamiątki z czasów wojny. Znajduje się tam też krótka historia tego miejsca opracowana przez P. Wiesława Hapa.
Wychodząc z zachowanych cel zamykamy za sobą charakterystyczne drzwi, a na zewnątrz budynku możemy odczytać z pamiątkowej tablicy słowa: „Pamięci tych co w latach wojny 1939 – 1944 przez gestapo  niemieckie zadręczeni tu w lochach więziennych skonali lub wyprowadzeni z nich od kuli niemieckiej padli albo w obozach koncentracyjnych zginęli – ocaleli towarzysze – więźniowie”.
Od dwudziestu pięciu lat opiekują się tym miejscem instruktorzy i harcerze naszej – bo jesteśmy jej aktywnymi harcerkami – 139. Drużyny Harcerskiej „Lisy” z Zespołu Szkół Miejskich nr 3  w Jaśle.   Często je odwiedzamy, co jakiś czas sprzątamy, a raz na kilka lat przeprowadzamy tam większą renowację.
Fot. Na tle Bursy w ramach wycieczki z uczniami ISP nr 12.
Wiktoria Gomuła i Julia Centler

W ramach projektu „Miejsca pamięci – materialne świadectwo wydarzeń szczególnych dla lokalnej i narodowej tożsamości” propagujemy postać Patrona naszej Szkoły i „jasielskie” miejsca z nim związane.  Wszystkich jaślan zapraszamy do wiosennego spaceru.
W trasę tego wyjątkowego spaceru wyruszamy spod budynku Gimnazjum Nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi im. Ignacego Łukasiewicza w Jaśle przy ul. Szkolnej 38. Tu na frontonie obiektu, tuż przy głównym wejściu do szkoły znajduje się piękna tablica w formie płaskorzeźby, której autorem jest artysta rzeźbiarz Andrzej Samborowski – Zajdel.
Fot. Przed szkolną tablicą Patrona.
Przedstawia ona twarz Łukasiewicza, wizerunek jego pierwszej lampy naftowej oraz fragment krajobrazu Podkarpacia z szybami naftowymi. Obok widnieje napis o treści: „W hołdzie Honorowemu Obywatelowi Miasta Jasła, twórcy przemysłu naftowego, wielkiemu Polakowi   i humaniście, Patronowi naszego Gimnazjum – Ignacemu Łukasiewiczowi – Społeczność szkolna, Jasło 13 czerwca 2003 r.” Tablicę ufundowały: Rafineria Jasło S. A. i Poszukiwania Nafty i Gazu Jasło Sp. z o.o. w roku jubileuszowym 150-rocznicy narodzin przemysłu naftowego kiedy jasielska Rafineria obchodziła swoje 115-lecie, a Gimnazjum nr 2 przyjęło imię twórcy światowego nafciarstwa i gazownictwa. W środku budynku szkolnego warto zwiedzić kącik pamięci Patrona oraz historii przemysłu naftowego  i gazowniczego w Jasielskiem i na Podkarpaciu. Jest tam m.in. kopia portretu Łukasiewicza A. Grabowskiego.
Wychodzimy spod budynku ZSM nr 3 w Jaśle i kierujemy się w stronę jasielskiego Rynku. Tam wokół niego znajdują się odbudowane po II wojnie piętrowe kamieniczki w stylu XIX-wiecznym. Jedna z nich jest szczególnie ważna.  Stoi ona w północnej części Rynku i nosi numer 17. Na parterze tego domu prowadził aptekę Ignacy Łukasiewicz.
Fot. Pod tablicą w Rynku.
Na zewnętrznej ścianie budynku jest widoczna nieco wyblakła tablica o treści: „W tym domu w latach 1857 – 1864 prowadził aptekę wynalazca lampy naftowej Ignacy Łukasiewicz, Honorowy Obywatel Miasta Jasła, założyciel pierwszej destylarni w Ulaszowicach”. Warto wiedzieć, że Ignacy Łukasiewicz na Podkarpaciu prowadził apteki w Gorlicach, Brzostku i najdłużej w Jaśle. Kiedy tu mieszkał i pracował na jasielskiej wystawie C.K. Towarzystwa Gospodarczo – Rolniczego, w dniach 27 – 29 maja 1858 r., prezentował swoje osiągnięcia i wyroby z ropy naftowej pochodzące z destylarni w Ulaszowicach pod Jasłem.
Przechodząc w stronę zabytkowego Starego Cmentarza w Jaśle zmierzamy do pochowanej tam jedynej córeczki Łukasiewiczów – Honoraty ze Stacherskich i Ignacego – Marianny. Dziewczynka ta urodziła się w Jaśle w dniu 1 lutego 1858 r. Żyła bardzo krótko, niespełna dwa latka.  Zmarła w dniu 7 grudnia 1859 r.  i została pochowana w małym grobie na jasielskim Starym Cmentarzu. Miejscem tym opiekują się uczniowie Gimnazjum nr 2, której Patronem jest Ignacy Łukasiewicz.
Fot. Przy grobie córki Łukasiewicza.
Z miejsca gdzie spoczywa córeczka Łukasiewicza koniecznie trzeba przejść do jeszcze jednego niezwykłego miejsca. Przechodzimy przez most na rzece Jasiołce. Kierujemy się w stronę szpitala powiatowego. Idziemy chodnikiem w kierunku ronda „Solidarności”, mijamy je i ul. Lwowską przechodzimy w rejon budynku pod numerem 12. Nieopodal, kilka metrów od głównej ulicy, stoi granitowy obelisk z tablicą upamiętniającą powstanie w tej okolicy pierwszej w świecie destylarni ropy naftowej.
Fot. Obok obelisku pierwszej destylarni.
W 1856 r. tu, na obszarze Ulaszowic,  Ignacy Łukasiewicz założył pierwszą na świecie destylarnię, czyli rafinerię ropy naftowej. Spaliła się ona 24 grudnia 1859 r. Okoliczni mieszkańcy z obawy przed ponownym pożarem nie wyrazili zgody na jej odbudowę. W efekcie później Łukasiewicz założył swoją nową rafinerię  w Polance koło Krosna, a potem w Chorkówce, gdzie mieszkał do końca życia.
Aleksandra Modras i Kinga Bysko