Zapraszamy do przeczytania artykułu Piotra Figury, mieszkańca Nowego Żmigrodu. Tekst dotyczy wydarzeń sprzed 70 lat. Właśnie w sierpniu mija rocznica aresztowania i zamordowania przez hitlerowskich okupantów żołnierzy Armii Krajowej Ziemi Żmigrodzkiej. Artykuł oparty został głównie na wspomnieniach Elżbiety Fiałkiewicz.

Piotr Figura

To są nasi bohaterowie!

70 lat temu miały miejsce wydarzenia, które do dzisiaj nie doczekały się rzetelnego historycznego opracowania. O tym co działo się w Żmigrodzie Nowym i okolicznych miejscowościach w sierpniu 1944r. słyszał chyba każdy, kto mieszkał lub mieszka w tych stronach i interesuje się historią regionu. Co się wtedy naprawdę wydarzyło? Jaka była kolejność zdarzeń? Co było przyczyną, a co skutkiem? Kto wie jak było naprawdę? Te pytania pojawiały się już wtedy, 70 lat temu i pojawiają się teraz. Tak będzie, dopóki historycy nie zajmą się sprawą aresztowania członków AK zgrupowania „Zimorodek” rzetelnie, dopóki nie dotrą do dokumentów i zeznań świadków. A czy to w ogóle nastąpi? Miejmy nadzieję, że tak.
Cóż nam pozostaje dzisiaj? Przypominać o ofiarach. Sięgać do wspomnień ludzi, którzy pamiętają okrutny czas okupacji niemieckiej. Jedną z takich osób była Elżbieta Fiałkiewicz (1923-2013), z którą wielokrotnie na temat wydarzeń, które miały miejsce w naszej miejscowości w latach 1939-1945 rozmawiałem. Oto fragment jej wspomnień:
18 czerwca 1942r. przyszedł telegram z Oświęcimia, że mój brat Stefan nie żyje. Trzy tygodnie później, 7 lipca 1942r. stojąc przy furtce ogrodzenia swojego domu patrzyłam na dantejskie sceny podczas selekcji żmigrodzkich Żydów. Z żalem, ale i złością w sercu myślałam wtedy nad tym, jak zginął mój brat. Dopiero po wielu latach okazało się, że za współpracę z polskim ruchem oporu został rozstrzelany pod ścianą straceń, poznałam prawdziwą przyczynę i datę jego śmierci (14 czerwca). Potem nasz dom był cały czas obserwowany, no i oczywiście, mieliśmy na kwaterze Niemców.
O tym co działo się w sierpniu 1944r. w domu państwa Midorów dowiedziałam się z plotek. Podobno Niemcy przyszli do nich pożyczyć wersalkę, wzięli ją dla swojego oficera. Gdy ją podnieśli, wypadły z niej naboje. No więc zrobili przeszukanie domu. Jednego z synów Midora – Stanisława – Niemcy pochwycili, ale udało mu się wyrwać i uciekł. On uciekł, ale jego rodzice nie, więc Niemcy, żądni zemsty, chcieli na rynku powiesić Midora i jego żonę. Zbiegli się ludzie ze Żmigrodu i udało im się załagodzić sytuację. Niemcy odstąpili od wieszania, ale jakoś ukarać musieli, więc spalili Midorom dom. To musiało być okropne dla nich, cały dorobek życia zamienił się w popiół. No, ale co jeszcze jest ważne? Ludzie mówili różnie: najpierw, że podczas przeszukania Niemcy znaleźli listę akowców ze Żmigrodu i Toków, a potem, że już w zgliszczach tego spalonego domu znaleźli jakieś papiery i na ich podstawie były potem aresztowania. A jak było naprawdę? Nie wiem. Byli też i tacy, którzy twierdzili, że ktoś zdradził…
Dzisiaj wiadomo, że w sierpniu 1944r. część akowców poszła do lasu, mieli tam jakieś zadania w ramach akcji „Burza”. No i gdy dostali kilka dni przepustki, to Niemcy zrobili nocną obławę. To było w nocy z 23 na 24 sierpnia. 23 wieczorem mama wysłała mnie do Żmigrodu do krawcowej. Gdy wychodziłam z domu, zatrzymał mnie Ślązak, który mieszkał u nas na kwaterze. Okno do jego pokoju było otwarte, siedział na parapecie. Zapytał gdzie i po co idę, gdy mu odpowiedziałam, to się zamyślił i powiedział, żebym dziś już nie wychodziła z domu. – Nie chodź dzisiaj! Pójdziesz jutro! On wiedział, że będzie jakaś akcja!
No i wtedy były te aresztowania w Żmigrodzie. A po wyłapaniu akowców w Żmigrodzie, Niemcy zrobili jeszcze jedną nocną akcję aresztowań: w Żmigrodzie, Tokach i Gorzycach (to było 26 sierpnia). Wtedy zastrzelili też braci Stanisława i Bronisława Gawronów, bo przecież ludzie uciekali, np. uciekł pan Eugeniusz Morawski, a także mąż Anny Mazur – Jan. No ale co…? Aresztowali ją! I w ogóle kilka innych kobiet. Pani Mazurowa potem opowiadała, że gestapo ich okropnie męczyło na przesłuchaniach, torturowali ich tak bardzo, że jedna z kobiet (Helena Przybyłowska) odcięła sobie język i zmarła z upływu krwi, bo jej nie pomogli. Pozostałe kobiety wtedy aresztowane odesłali do obozu. A mężczyzn? Tych ze Żmigrodu rozstrzelali, w niedzielę 27 sierpnia, na cmentarzu żydowskim w Jaśle i tam ich wrzucili do dołu. Wtedy też zabili dr Adama Rezacza, którego gestapo aresztowało wcześniej, ale nie pamiętam kiedy. To był taki dobry człowiek, pomagał wszystkim i mi kiedyś życie uratował.
Akowców z Toków i Gorzyc rozstrzelali w Rzepienniku Suchym, (29 sierpnia), to jest koło Gorlic i Niemcy ich tam po prostu zostawili w rowie koło drogi, zabitych. I zabronili ich pochować, żeby inni widzieli jak kończą akowcy. Dopiero miejscowi ludzie ich pochowali. Ktoś stamtąd o to zadbał i też się przecież narażał, bo Niemcy karali za niepodporządkowanie się zarządzeniom.

Upamiętnienie na nowożmigrodzkim cmentarzu (fot. ms)

Niedługo potem rozpoczęły się bombardowania. To był okropny czas.  A na jesień 1944r. wysiedlono Żmigród, potem Mytarkę i Mytarz.
Wróciliśmy z wysiedlenia w styczniu 1945r. Jak tylko śnieg zszedł, to rodziny akowców na własną rękę, furmankami przywieźli ciała z Rzepiennika do Żmigrodu. Byłam na tym pogrzebie. To było na wiosnę, w marcu. Pamiętam to bardzo dobrze. Pamiętam te drewniane, obłocone trumny. A ja patrzyłam na te trumny i płakałam. Myślałam o bracie, o tych, którzy z nim zginęli w Oświęcimiu i o nich wszystkich, którzy zostali zabici. Stojący obok mnie ks. Leon Majchrzycki powiedział do mnie: Zaśpiewaj hymn narodowy. A ja nie mogłam wydusić z siebie słowa, bo płakałam. I wtedy on, takim mocnym głosem zaczął śpiewać hymn. Ludzie stanęli na baczność i zaśpiewali z nim. Ja nie mogłam…
Miesiąc później, w kwietniu 1945r. ekshumowali żmigrodzkich akowców na jasielskim kirkucie. Pochowali ich godnie na cmentarzu w Jaśle, tam jest ich grób. A obok w osobnym grobie pochowano dr Adama Rezacza.
Dzisiaj mówi się dużo o mordzie Żydów i racja, bo trzeba mówić, trzeba przypominać. To była zbrodnia, ja to widziałam, więc wiem o tym bardzo dobrze. Ale naszym obowiązkiem jest w pierwszej kolejności pamiętać o tych akowcach zamordowanych w sierpniu 1944r. Musimy tę historię przypominać. To są nasi bohaterowie! Oni oddali życie za ojczyznę!
W niedzielę 24 sierpnia 2014r. o godz. 10:30 zostanie odprawiona msza św. w intencji pomordowanych. Mszę zamówiło Stowarzyszenie Gmina Chrześcijańska im. Leona Karcińskiego w Nowym Żmigrodzie.
/ms/

To wspaniałe, że w Jaśle i regionie powstaje coraz więcej przedsięwzięć kulturalnych. Ubogacają one nas i naszą Małą Ojczyznę. Jasło ma wielkie tradycje w tym względzie. Nawet tuż po wojnie, kiedy ludzie żyjąc w ruinach odbudowywali to miasto, zaangażowanie mieszkańców w muzykę i teatr było naprawdę wielkie. Zapraszamy do przeczytania fragmentu wspomnień Henryka Zycha z książki pt. „Mój czas w Jaśle miniony” o jasielskim teatrze, zespołach tanecznych, recytatorskich i śpiewaczych, tworzących „znaczącą namiastkę kultury na ruinach miasta.”
Henryk Zuch
NA TROPACH KULTURY
(fragment książki Mój czas w Jaśle miniony, Jasło 2013)

Zainspirowany być może sztuką X muzy, a na pewno starymi Kantyczkami Jana Kaszyckiego, wydanymi w Krakowie w 1910 roku, zacząłem pisać scenariusz „Jasełek”. Kantyczki te należały do zbioru najważniejszych książek w naszej domowej biblioteczce. Znalazła je moja mama na pogorzelisku, gdy ponownie badała zawartość skrzynki zakopanej w ogródku przed wysiedleniem.
Rękopisem scenariusza zainteresowała się mama mojego kolegi Julka, pani Maria Krokos, która przepisała go na maszynie w kilku egzemplarzach. Gdy nieco później pokazałem maszynopis o. Witowi, franciszkaninowi, uznał, że jest bardzo dobry i będzie wykorzystany do wystawienia „Jasełek”. Ojciec Wit był wspaniałym przyjacielem młodzieży i potrafił gromadzić j ą wokół siebie i klasztoru.
Pełni zapału przystąpiliśmy najpierw do wybudowania sceny w starej sali gimnastycznej dawnego gimnazjum. W budowie sceny i przygotowaniu dekoracji pomagali wydajnie bracia Skrzypkowie Olek i Staszek, a przede wszystkim Marian, który okazał się wybitnie uzdolnionym plastykiem – scenografem. Muzyczną stroną przedstawienia zajął się Władek Świstak. Premiera „Jasełek” w reżyserii Marii Krokos i o. Wita odbyła się l stycznia 1946 roku, potem wystawiano je wielokrotnie, zawsze przy pełnej widowni. W młodzieżowej grupie aktorskiej byłem i ja w roli pastuszka i rycerza króla Heroda. Dochód ze wszystkich spektakli przeznaczony został ma remont kaplicy OO. Franciszkanów.

Ja w roli Chrystusa na krzyżu. Misterium Meki Pańskiej w opracowaniu OO. Franciszkanów wystawione na scenie Domu Kolejarza.

Zachęcony sukcesem „Jasełek”, postanowiłem podjąć kolejną próbę pisarską. Był to scenariusz oparty na przeżyciach wojennych i nosił tytuł „Marek partyzant”. Sztuka ta wystawiona została przez młodzież Szkoły Zawodowej w Jaśle w 1948 roku, w mojej reżyserii.
W latach 1946 – 1948 uczestniczyłem w dwóch innych przedstawieniach, w wykonaniu różnych zespołów amatorskich. Były to m.in. „Stary dzwon” Jana Brzozy i „Karpaccy górale” Józefa Korzeniowskiego.
Karpaccy górale
Inspirowany przez przyjaciół i najbliższe otoczenie, postanowiłem skorzystać z okazji do pogłębienia i właściwego ukierunkowania moich teatralnych zainteresowań. Jesienią 1948 roku wyjechałem do Lublina, gdzie powstała dwuletnia Państwowa Szkoła Instruktorów Teatru Ochotniczego. Wykładowcami w tej szkole byli wybitni profesorowie lubelscy m.in. z KUL oraz znani aktorzy miejscowego teatru dramatycznego i muzycznego. Z tych czasów pozostała znajomość i przyjaźń z naszym wykładowcą Jurkiem Pleśniarowiczem, który będąc w późniejszych latach kierownikiem literackim Teatru im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, odwiedził mnie kilkakrotnie w Jaśle.
Po powrocie z Lublina w 1950 roku, podjąłem pracę, jako instruktor artystyczny, w nowo otwartym Powiatowym Domu Kultury w Jaśle, zlokalizowanym w budynku dawnego Towarzystwa Mieszczańskiego „ZGODA”. Budynek ten, po spaleniu przez Niemców w 1944 roku, odrestaurowany został przez jasielskich rzemieślników w latach 1946-1949.
Towarzystwo „Związek Mieszczański ZGODA” w Jaśle, powstało w marcu 1919 roku i skupiało w swoich szeregach przedstawicieli wszystkich warstw społecznych Jasła. Statutowym celem Towarzystwa było popieranie i obrona wspólnych interesów jaślan, w dziedzinie gospodarki, handlu oraz społeczno – kulturalnej. Obok akcji szkoleniowej, odczytów i okolicznościowych akademii, urządzano wystawy, festyny i zabawy taneczne. Działał tu też teatr amatorski, który mógł się. poszczycić wieloma ciekawymi premierami. Początkowo, Towarzystwo miało swoją siedzibę w małym budynku przy ulicy Mickiewicza. Nowy, obecny budynek „ZGODY”, przy ul. 3-Maja, wybudowany kosztem Towarzystwa, oddano do użytku w 1933 roku.

„Moralność Pani Dulskiej „

Nowa placówka kultury, jakim był PDK, wzbudziła duże zainteresowanie wśród jaślan, którzy z dużym zapałem deklarowali swój udział w zespołach amatorskich. Pojawiły się kolejne premiery w mojej reżyserii: „Moralność pani Dulskiej” G. Zapolskiej (1951), „Ożenek” M. Gogola (1952) i wreszcie przedstawienie muzyczne, które zrobiło prawdziwą furorę wśród naszej stałej jasielskiej widowni… Był to „Romans z wodewilu” Władysława Krzemińskiego, wystawiony w 1957 roku. Podobny sukces, zarówno u najmłodszych, jak też starszych widzów, odniosła baśń pt. „Kopciuszek”, wystawiona w mojej reżyserii i według mojego scenariusza. Spektakl ten wystawiany był kilkakrotnie w 1958 roku, zarówno w PDK Jasło, jak i gościnnie na scenach domów kultury w Krośnie i Sanoku, gdzie był przyjmowany z dużym aplauzem.

„Ożenek” M. Gogola -fot. zbiorowa zespołu

„Kopciuszek”

Obok spektakli teatralnych zorganizowałem w PDK zespól taneczny, kwintet męski, duet żeński, zespół recytatorski oraz estradowy. Do tradycji PDK należały doroczne bale sylwestrowe i karnawałowe, różniące się znacznie od dzisiejszych dyskotekowych „ubawów”. PDK był w tym czasie jedyną ostoją dla chętnych amatorów różnych zainteresowań i stanowił centrum jasielskiej kultury, wspominane do dziś przez liczne grono jej uczestników i animatorów.
Warto tu wymienić przynajmniej kilka nazwisk tych, którzy z zapałem i poświęceniem pracowali w zespołach i w ekipie technicznej PDK. Głównym scenografem był Jan Skarbek, efekty świetlne montował Zenon Kamiński, uczestniczący równie z sukcesem w występach estradowych, choreografią i kostiumami zajmował się Mieczysław Ofiarski, a niezastąpionym inspicjentem i suflerem podczas imprez była Maria Krzyżanowska. Z grona aktorów warto wspomnieć: Antoniego Grochowskiego, Bogusława Masteja, Antoniego Pułeckiego z córką Heleną, Eugeniusza Sokulskiego, Marię Witowską i wielu, wielu innych, którzy chętnie uczestniczyli w różnych imprezach i kolejnych premierach, tworząc znaczącą namiastkę kultury na ruinach Jasła.

Kwintet męski PDK