Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego

Działalność służb specjalnych od lat budzi duże zainteresowanie, a często także emocje.  Zapraszam do przeczytania interesującego artykułu Ryszarda Oleszkowicza, który w zarysie dziejów formacji zajmujących się bezpieczeństwem państwa przedstawia też aspekty lokalne, dotyczące Jasła i regionu jasielskiego.

Ryszard Oleszkowicz

Struktury służb specjalnych działających w regionie jasielskim w XX wieku (zarys problematyki)

W czasach galicyjskich i podczas I wojny światowej
W końcowym okresie rozbiorów, tj. w latach 1900–1918, ziemia jasielska formalnie należała do Królestwa Galicji (Królestwo Galicji i Lodomerii w latach 1772–1918 wchodziło w skład Monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier). Za bezpieczeństwo wewnętrzne na terenie powiatu odpowiadały jednostki lokalnej policji, a za ochronę kontrwywiadowczą jednostek C.K.  armii – austriacka żandarmeria wojskowa.
Geneza suwerennych polskich służb specjalnych jest związana z działalnością informacyjno-wywiadowczą polskich organizacji niepodległościowych w okresie pierwszej wojny światowej (1914–1918), w szczególności z działaniami prowadzonymi przez Oddział Wywiadowczy Komendy Głównej Związku Walki Czynnej 1. Pułku i 1. Brygady Legionów Polskich, wywiad Polskiej Organizacji Wojskowej, Oddział Wywiadowczy Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, Oddział Wywiadowczy przy Komendzie Legionów Polskich, oraz z działalnością służb informacyjnych Józefa Piłsudskiego i Władysława Sikorskiego. Działania te organizowali i kierowali nimi Polacy – oficerowie armii państw zaborczych. Niektórzy z nich zostali później, po 1918 r., współtwórcami służb niepodległej Rzeczpospolitej.
Oddział II Sztabu Generalnego (Głównego) Wojska Polskiego
W okresie II Rzeczpospolitej (1918–1939) głównym ośrodkiem odpowiedzialnym za wywiad i kontrwywiad był Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (od 1928 r. – Sztabu Głównego WP). Sformalizowane struktury wywiadu i kontrwywiadu wojskowego zaczęto tworzyć zaraz po odzyskaniu niepodległości. Już pod koniec października 1918 r. na mocy dekretu Rady Regencyjnej rozpoczęto organizację polskiego wywiadu jako Wydziału II Informacyjnego Sztabu Generalnego. W  strukturach tego wydziału utworzono wkrótce wyspecjalizowane komórki prowadzące wywiad na kierunku wschodnim. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. wywiad wojskowy, mimo że tworzony w pośpiechu i w warunkach kształtującego się od podstaw państwa, odegrał znaczącą rolę, informując polskie dowództwo m.in. o organizacji, dyslokacji i uzbrojeniu wojsk przeciwnika, a nawet o jego planach. Najcenniejsze wiadomości uzyskiwano jednak dzięki pracy radiowywiadu Biura Szyfrów. Bolszewicy do końca wojny nie zorientowali się, że większość ich depesz była przechwytywana i rozszyfrowywana przez Polaków. Miało to dla polskiego dowództwa duże znaczenie przy planowaniu kontrofensywy oraz w znacznym stopniu zaważyło na rezultatach bitwy warszawskiej decydującej o losach kampanii.
Terenowymi placówkami Oddziału II SG były: prowadzące kontrwywiad Samodzielne Referaty Informacyjne (SRI) przy Dowództwach Okręgu Korpusu (DOK) i Dowództwie Floty oraz ekspozytury, posterunki i placówki wywiadu. Ponadto w garnizonach i oddziałach wojskowych działali oficerowie informacyjni. Istniały także placówki wywiadowcze przy Korpusie Ochrony Pogranicza.
Obok odznaka Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego i Sztabu Generalnego.
W okresie II RP Jasło i powiat jasielski należały administracyjnie do województwa krakowskiego. We wschodniej części województwa, w tym na terenie powiatu jasielskiego, nie były rozlokowane wielkie jednostki wojskowe, stąd też działania terenowych agend Oddziału II SG WP były tu prowadzone jedynie w niezbędnym zakresie. Jasło leżało na terenie wojskowo podległym Dowództwu Okręgu Korpusu nr V w Krakowie i znajdowało się pod kontrwywiadowczą ochroną Samodzielnego Referatu Informacyjnego DOK nr V w Krakowie.
Rola wojewodów i starostów w ochronie tajemnicy państwowej w okresie II RP
Fizyczną i operacyjną ochroną wiadomości uznanych za tajemnicę wojskową zajmowały się służby kontrwywiadu wojskowego. Wszelkie problemy natury organizacyjnej i prawnej związane z ochroną informacji niejawnych w sferze cywilnej natomiast były nadzorowane przez aparat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Do zadań MSW należało zwalczanie wszelkich zagrożeń, które naraziłyby polskie władze na wyciek informacji państwowych i służbowych, mogących przyczynić się do powstania zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa i jego żywotnych interesów politycznych, wojskowych i gospodarczych. W związku z powyższym MSW wydało szereg zarządzeń, które regulowały m.in. następujące kwestie odnoszące się do ochrony informacji klasyfikowanych: warunki przechowywania i udostępniania dokumentacji oznaczonej klauzulami niejawności, sposoby oznaczania, wytwarzania, rejestrowania i przechowywania dokumentów niejawnych, tryb rejestrowania i obieg pism oznaczonych klauzulami niejawności poza jednostką wytwarzającą, zasady pracy i zadania kancelarii tajnych, w tym zapewnienie należytej ochrony dokumentacji rejestrowanej. Za zapewnienie bezpieczeństwa na obszarze województwa krakowskiego odpowiadał wojewoda wraz z podległymi mu starostami powiatów. Wprowadzanie ogólnopolskich i lokalnych przepisów dotyczących bezpieczeństwa państwa i społeczeństwa spoczywało na Wydziale Bezpieczeństwa Publicznego w Urzędzie Wojewódzkim Krakowskim. Z kolei w każdym ze starostw – w tym także w starostwie jasielskim – istniały komórki (wydziały) bezpieczeństwa odpowiadające za wyżej wymienione kwestie na podległym sobie terenie.
Defensywa polityczna Policji Państwowej w okresie II RP
Zadania służby specjalnej wykonywała również funkcjonująca w ramach Policji Państwowej tzw. defensywa polityczna (kontrwywiad cywilny). Pierwszą jednostką odpowiedzialną za tę formę działalności był Inspektorat DP („Defensywy Politycznej” – stąd skrót „Defa”) w Komendzie Głównej Policji Państwowej. Inspektorat został następnie przekształcony w Wydział IV D, podlegający bezpośrednio Komendantowi Głównemu Policji Państwowej. Funkcjonariusze „Defy” działali w sposób tajny, byli nieumundurowani, zajmowali się inwigilacją i śledzeniem środowisk, które były uważane przez władze za „siedlisko” działalności antypaństwowej, wywrotowej i szpiegowskiej. Pion polityczny Policji Państwowej zajmował się przede wszystkim zwalczaniem nielegalnego ruchu komunistycznego oraz inwigilacją mniejszości narodowych.
Obok odznaka służbowa funkcjonariusz Policji Państwowej.
Funkcjonariusze „Defy” działali również na terenie powiatu jasielskiego, zajmując się w szczególności rozpracowywaniem mniejszości oraz środowisk „komunizujących”. Kilka osób, którym udowodniono działania wywrotowe, zostało aresztowanych, a następnie osądzonych i skazanych na karę więzienia.
Służby specjalne II Rzeczpospolitej odegrały szczególną rolę w realizowaniu polityki zagranicznej i wewnętrznej odrodzonego państwa polskiego. Aktywnie uczestniczyły w wywalczeniu i umacnianiu jego niepodległości, a następnie w ochronie jego bezpieczeństwa wewnętrznego.
Służby niemieckie w okresie II wojny światowej
W czasie drugiej wojny światowej powiat jasielski pozostawał w okresie wrzesień 1939–styczeń 1945 pod okupacją niemiecką, a 26 października 1939 r. został włączony do Generalnego Gubernatorstwa (GG formalnie nie było inkorporowane do III Rzeszy). Jasło należało do dystryktu krakowskiego GG. Podczas niemieckiej okupacji w mieście tym działały oddział Gestapo oraz posterunek policji kryminalnej. Funkcjonariusze obu jednostek brali udział w eksterminacji ludności zamieszkałej na terenie Jasielszczyzny. W sposób ściśle utajniony przeprowadzała zapewne swoje operacje na tym terenie hitlerowska Abwehra (wywiad i kontrwywiad armii niemieckiej działający do 1945 r.).
Sowiecka bezpieka i Urząd Bezpieczeństwa
Pierwsze półrocze 1945 r. to okres, gdy ziemią jasielską zarządzała sowiecka administracja wojenna. Wraz z oddziałami Armii Czerwonej pojawiły się tu również sowieckie służby specjalne, w tym zbrodnicze NKWD oraz jednostka kontrwywiadu wojskowego „Smiersz”. Obie te formacje są odpowiedzialne za – prowadzone wspólnie z UB – mordowanie, rozpracowywanie, aresztowania i kierowanie na wywózki na Sybir żołnierzy Armii Krajowej i Polaków związanych z konspiracyjnym Polskim Państwem Podziemnym, a po 1945 r. – z niepodległościową konspiracją poakowską.
Pod koniec prowadzenia działań wojennych, tj. od stycznia do 7 lipca 1945 r. (a formalnie do 18 sierpnia 1945 r., gdy utworzono województwo rzeszowskie) powiat jasielski należał administracyjnie do województwa krakowskiego. Przez kilka miesięcy nowo tworzone – przy aktywnej pomocy sowieckich doradców z NKWD – struktury bezpieczeństwa w Jaśle podlegały Wojewódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie. Od lipca 1945 r. do 1956 r. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Jaśle podlegał WUBP w Rzeszowie. Był to najbardziej ponury i krwawy okres działalności powojennego „resortu bezpieczeństwa”, który przy pomocy represji i terroru wdrażał w Polsce system komunistyczny.
Służba Bezpieczeństwa, MO i Urzędy Spraw Wewnętrznych
W latach 1954–1956, po ucieczce na Zachód ppłk. UB Józefa Światły i obnażeniu przez niego kulis działania znienawidzonego przez społeczeństwo resortu, w Urzędzie Bezpieczeństwa wprowadzono niewielkie zmiany, polegające m.in. na przekształceniu nazwy „Urząd Bezpieczeństwa” na „Komitet ds. Bezpieczeństwa Państwowego” (nota bene nazwa nawiązywała do utworzonego w ZSRR  w 1954 r. Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego – KGB).
W latach 1954–1956 struktury „resortu bezpieczeństwa” PRL, działające w powiecie jasielskim funkcjonowały pod nazwą „Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Jaśle”. PUdsBP w Jaśle podlegał Wojewódzkiemu Urzędowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie. Jasielskiemu PUdsBP szefowali kolejno Wacław Mietko i Piotr Kulij.
Po rozwiązaniu Komitetu ds. Bezpieczeństwa Państwowego i utworzeniu w strukturach peerelowskiego „resortu bezpieczeństwa” Służby Bezpieczeństwa, 1 stycznia 1957 r. struktury nowo powstałej SB ulokowane w Komendach Powiatowych MO województwa rzeszowskiego podporządkowano Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Rzeszowie. Strukturami jesielskiej SB zarządzali zastępcy komendanta lub pierwsi zastępcy komendanta ds. SB. W Komendzie Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Jaśle w okresie styczeń 1957– maj 1975 na czele powiatowych struktur Służby Bezpieczeństwa stali kolejno: Piotr Kulij, Józef Szybka, Stanisław Kucab i ponownie Józef Szybka.
Po reformie administracyjnej z końca maja 1975 r., kiedy wprowadzono podział na 49 województw, zmieniła się również struktura Służby Bezpieczeństwa w terenie; powiat (rejon) jasielski znalazł się w województwie krośnieńskim. W Krośnie utworzono Komendę Wojewódzką Milicji Obywatelskiej (przemianowaną w latach 80. ubiegłego wieku na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krośnie). W mieście tym rozpoczęły także działalność wojewódzkie agendy SB. W miastach powiatowych (rejonowych) nowego województwa, czyli w Lesku, Ustrzykach Dolnych, Sanoku, Krośnie, Brzozowie oraz w Jaśle formalnie agendy SB nie działały. Ich tworzenie rozpoczęto dopiero w latach 80., w ramach komend lub komisariatów MO, a następnie w ramach Rejonowych Urzędów Spraw Wewnętrznych. I tak, od 1983 r. działała komórka SB w Komisariacie MO (RUSW) w Brzozowie,  a od 1985 r. sekcja SB w Rejonowym Urzędzie Spraw Wewnętrznych w Krośnie. Od 1983 r. zaczęły działać komórki SB w rejonie Bieszczadów – w Komisariacie MO (RUSW) w Lesku oraz w Komisariacie MO (RUSW) w Ustrzykach Dolnych. W Komendzie Miejskiej MO w Sanoku, przemianowanej następnie w Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Sanoku, agendy SB funkcjonowały od 1983 r. Podobnie było w Jaśle: Komenda Miejska Milicji Obywatelskiej w Jaśle, przemianowana w 1985 r. w Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Jaśle, miała w swej strukturze komórki Służby Bezpieczeństwa formalnie od 1 kwietnia 1983 r. do 31 stycznia 1990 r. Przez cały ten okres na czele jasielskiej SB stał kapitan (później podpułkownik) Adam Śliwiak. Do powszechnego i zdecydowanego potępienia Służby Bezpieczeństwa doszło w jesieni 1984 r., w wyniku uprowadzenia i zamordowania księdza Jerzego Popiełuszki. To właśnie wówczas społeczeństwo Jasielszczyzny wyrażało przed kościółkiem św. Stanisława swój ostry sprzeciw wobec SB, m.in. poprzez palenie zniczy, składanie kwiatów oraz wywieszanie transparentów, na których m.in. informowano: „…zamordowany przez siepaczy z SB”.
W dniu 31 lipca 1985 r. Sejm PRL usankcjonował formalnie służbę funkcjonariuszy SB uchwalając Ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Po przełomie ustrojowym dokonanym w Polsce w 1990 r., w maju 1990 r. rozwiązano Służbę Bezpieczeństwa i zwolniono ze służby wszystkich funkcjonariuszy SB. W miastach wojewódzkich, w tym w Krośnie, przestały formalnie działać wojewódzkie agendy SB, a w miastach rejonowych – w tym w Jaśle (a także w Lesku, Ustrzykach Dolnych, Sanoku, Krośnie i Brzozowie) – rozwiązano rejonowe struktury tej formacji.
W dniu 10 maja 1989 r. Służba Bezpieczeństwa w RUSW w Jaśle formalnie już nie istniała – od 1 lutego 1990 r. funkcjonariuszy SB RUSW w tym mieście przeniesiono do SB lub do MO WUSW w Krośnie z zastrzeżeniem, że grupy (lub sekcje) paszportów włączono 1 lipca 1989 r. do MO. Funkcjonariusze SB z wydziałów paszportów Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych, którzy przeszli do nowo utworzonej Policji – Wydziałów Paszportów przy Komendach Wojewódzkich Policji – służyli tam do dnia 7 kwietnia 1991 r. Wówczas to rozwiązano wydziały paszportowe Policji, a ich funkcjonariusze zostali z mocy prawa zwolnieni ze służby i stali się pracownikami urzędów wojewódzkich, które przejęły od Policji sprawy paszportowe (dano im też możliwość przeniesienia się na inne stanowiska w Policji). W lipcu 1990 r. rozpoczął się proces weryfikacji (kwalifikacji) funkcjonariuszy SB do nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa. Spośród 14 038 funkcjonariuszy, którzy poddali się weryfikacji, pozytywnie zaopiniowano 10 439, negatywnie natomiast – 3595. Na terenie województw Polski południowo-wschodniej proporcje te były podobne.
Urząd Ochrony Państwa i Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego
Na Podkarpaciu w lipcu 1990 r. pojawiła się jako terenowa struktura nowych cywilnych służb specjalnych Delegatura Urzędu Ochrony Państwa w Rzeszowie, której właściwość terytorialną rozciągnięto na ówczesne województwa krośnieńskie, rzeszowskie i przemyskie. Powołano również  dwie komórki terenowe tej Delegatury, tj. Wydział Zamiejscowy UOP w Przemyślu oraz Wydział Zamiejscowy UOP w Krośnie (którego właściwość terytorialna objęła m.in. rejon jasielski). Po zmianach administracyjnych i utworzeniu 16 województw strukturą odpowiedzialną za prowadzenie działań przynależnych cywilnym służbom specjalnym pozostała na terenie województwa podkarpackiego Delegatura UOP w Rzeszowie, z trzema komórkami terenowymi: Wydziałami Zamiejscowymi UOP w Przemyślu, Tarnobrzegu i Krośnie.
Po rozwiązaniu 29 czerwca 2002 r. Urzędu Ochrony Państwa jego funkcje przejęła Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Podległość terytorialna nowej instytucji w sposób zasadniczy się nie zmieniła: w województwie podkarpackim kwestie związane z bezpieczeństwem wewnętrznym zostały powierzone Delegaturze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Rzeszowie, której podlegały wówczas również trzy wydziały zamiejscowe: w Przemyślu, Tarnobrzegu i Krośnie.
Wywiadem i kontrwywiadem wojskowym, w tym działaniami w terenie, zajmował się w latach 1991–2006 Inspektorat Wojskowych Służb Informacyjnych (WSI). WSI były służbą specjalną, częścią składową MON podległą ministrowi obrony narodowej, działającą na rzecz Sił Zbrojnych RP. W terenie działały ekspozytury i inspektoraty WSI, tj. terenowe i specjalistyczne jednostki organizacyjne tej służby. W 2006 r. zadania rozwiązanego Inspektoratu WSI przejęły nowo utworzone Służba Wywiadu Wojskowego oraz Służba Kontrwywiadu Wojskowego.

Metryka józefińska to ważne źródło dla badacza historii. Daniel Nowak zrobił wyciąg z metryki dotyczący Jasła i przesłał je wraz ze wstępem do publikacji na naszym portalu. Są tu nazwiska 153 właścicieli nieruchomości w mieście w 1787 roku. Z satysfakcją publikujemy spis zachęcając do poszukiwań genealogicznych.   
Aby zapoznać się z artykułem Daniela Nowaka kliknij tutaj. jasło 1787.