Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego

Pragniemy przypomnieć artykuł Zbigniewa Budziaka, nieżyjącego już profesora Liceum Ogólnokształcącego w Jaśle. Tekst nosi tytuł „Związki Ziemi Jasielskiej z dziejami narodu polskiego w okresie przedrozbiorowym”. Zbigniew Budziak (1932-2005) był historykiem, profesorem Liceum Ogólnokształcącego w Jaśle. Aktywnie działał na niwie społecznej, m.in. w Polskim Towarzystwie Historycznym,  Polskim Towarzystwie Numizmatycznym oraz w Stowarzyszeniu Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego. Prezentowany tu artykuł został opublikowany w „Regionie Jasielskim” w 1997 r.

Zbigniew Budziak
Związki Ziemi Jasielskiej z dziejami narodu polskiego w okresie przedrozbiorowym

Historia każdego państwa i narodu jest sumą wydarzeń (politycznych, społecznych, kulturalnych i wielu innych) lokalnych, a więc takich, które miały miejsce w różnym czasie i w określonej miejscowości – wsi, miasteczku, dużym mieście, pod lasem, w lesie, nad rzeką, jeziorem, pod grodem i zamkiem, słowem – wszędzie, w każdym możliwym miejscu „lokalnej ojczyzny”, stanowiącej ważne, elementarne, a więc istotne ogniwo w dziejach całego narodu. I choć początki polskiego regionalizmu przypadają jeszcze na wiek XIX, to jednak w naszej historiografii dominowała przez całe dziesięciolecia historia ogólnonarodowa, obejmująca: dzieje panujących dynastii, ustroju, wojen z państwami ościennymi, ruchów społecznych, partii politycznych itp., nie zaś wydarzenia regionalne, stanowiące ważne czynniki składowe w wielobarwnej mozaice ojczystych dziejów.
Na zdjęciu Zbigniew Budziak, fotografia z Encyklopedii Jasła.
Zwrot w kierunku historii regionalnej
Od pewnego jednak czasu, od kilkudziesięciu zaledwie lat, nastąpił w tym względzie zasadniczy zwrot. Zaczęto więc dowartościowywać rolę i znaczenie historii regionalnej w kontekście pełnego, wieloaspektowego traktowania historii państwa i narodu, poprzez podjęte na szeroką skalę badania regionalne i wydawanie publikacji popularnonaukowych i naukowych o charakterze biograficznym i monograficznym. I proces ten poszerza się i pogłębia z roku na rok. Bo też każda „mała ojczyzna” posiada swój, często bardzo znaczący udział w historii ogólnonarodowej, a powinnością badaczy, nie tylko uniwersyteckich i nie tylko z cenzusem naukowym jest, aby ocalić od zapomnienia, zbadać, opisać i opublikować ciekawe historyczne wydarzenia, pokazać wybitne postacie z odległej i bliższej przeszłości, udokumentować pomniki kultury materialnej, pielęgnować dawne, piękne obrzędy, zwyczaje i obyczaje itp.
Dotyczy to również w całej rozciągłości naszego regionu, Ziemia Jasielska należy bowiem do tych małych „lokalnych ojczyzn”, które na przestrzeni wieków wniosły wiele wartościowych i wręcz znaczących elementów składowych do szeroko pojętej historii państwa i narodu polskiego. W jednym krótki artykule można tylko zasygnalizować i to w sposób bardzo pobieżny problematykę, zaanonsowaną w jego tytule.
Najdawniejsze czasy
Trzymając się zasady chronologicznej prezentowania wydarzeń fugujących na bliższą uwagę postaci, należy zacząć od stwierdzenia faktu podstawowego, wyjściowego dla dalszych rozważań.
W Ziemi Jasielskiej spotkamy tak stare, jak na obszarze całego państwa polskiego ślady pobytu człowieka i jego osiadłego życia, a przykładem tego i dowodem są odkrycia archeologiczne, m.in. w Bieczu, Trzcinicy, Brzezowej, Niepli i w samym Jaśle, prowadzone pod kierunkiem pracownika naukowego Uniwersytetu Jagiellońskiego – prof. dr hab. Jana Machnika. Na tym terenie, począwszy od XIII wieku, prowadzony był na szeroką skalę ruch osadniczy, nazywany lokacją wsi i miast, początkowo na prawie polskim, a w późniejszym okresie, na bardziej korzystnym, prawie niemieckim. Powstało wtedy w Jasielskiem i na całym Podkarpaciu dziesiątki wsi oraz wiele miast i miasteczek – do dziś istniejących, w tym; siedziba naszego regionu – Jasło (najpierw osada wiejska, a od 26 kwietnia 1365 roku jako miasto).
Wybitni średniowieczni
Z Jasła i Ziemi Jasielskiej brało udział liczne rycerstwo w bitwie pod Grunwaldem, a Zyndram z Maszkowic (miejsce i rok urodzenia nie są znane. zmarł przed 1414 rokiem), starosta jasielski. obok króla Władysława Jagiełły i księcia litewskiego Witolda, był jednym z głównych dowódców polskiego rycerstwa koronnego i bohaterów w tej zwycięskiej bitwie.
Na szczególną uwagę zasługują dwie wybitne postacie, wywodzące się z naszego regionu, bardzo zasłużone w dziejach polskiej kultury – Bartłomiej z Jasia i Marcin Kromer z Biecza (żyjące w XIV i XVI wieku).
Bartłomiej z Jasła urodził się w naszym mieście (rok urodzenia nie jest znany, zmarł w 1407 roku). Pierwsze nauki pobierał w rodzinny Jaśle, a studia odbywał w słynnym uniwersytecie w Pradze, razem z innymi jaślanami. Tam też przez wiele lat prowadził wykłady, cieszące się dużym uznaniem wśród żaków i kadry profesorskiej. Po powrocie do kraju, aktywnie uczestniczył na przełomie XIV i XV wieku w pracach restytucyjnych Akademii Krakowskiej, podjętych przez króla Władysława Jagiełłę, m.in. w oparciu o bogate i cenne darowizny Świętej Jadwigi – królowej, przekazane na rzecz tej uczelni, a po wznowieniu jej działalności został w niej wykładowcą, darząc szczególną opieką studentów pochodzących z Jasła.
Marcin Kromer, urodzony w Bieczu (żył w latach 1512-1580). wybitny polski humanista, historiograf, był sekretarzem królów – Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta, biskupem warmińskim i autorem wielu fundamentalnych dzieł w zakresie historii i geografii.
Renesans
Przez Ziemię Jasielską wiodły w XIV – XVI wieku ważne tranzytowe szlaki handlowe z krajów Europy zachodniej nad Morze Czarne (i w drugą stronę), a leżące na tej trasie ówczesne miasteczka – Biecz, Jasio, Kołaczyce i Nowy Żmigród – przeżywały okres wspaniałego rozkwitu, także dzięki bujnemu rozwojowi miejscowego rzemiosła i posiadanemu prawu składu.
W parze Z pomyślną koniunkturą gospodarczą postępuje w tym czasie wyraźny rozwój miejskiego budownictwa sakralnego i świeckiego (np. Kolegiata w Bieczu, Fara w Jaśle), a w powstających, w wyniku ruchu osadniczego, wsiach tworząsię parafie, w których wznoszone są piękne, do dziś w wielu miejscowościach zachowane (Binarowa, Sławęcin, Szebnie, Święcany,Trzcinica, Wójtowa) drewniane świątynie.
Są również dowody na to, że w czasach polskiego renesansu młodzież bogatych mieszczan i zamożnej szlachty z naszego regionu pobierała nauki na krakowskiej Almae Matris i w innych europejskich wyższych uczelniach.
Warto też odnotować, że Biecz posiadał jeden spośród nielicznych, najstarszych szpitali w Polsce, powstały z fundacji świętej Jadwigi – królowej w 1395 roku.
Na zdjęciu jasielski kościół farny obecnie.
Na uwagę zasługuje także Wacław Potocki (żyjący w latach 1621 -1696), najwybitniejszy polski poeta barokowy, który, choć urodzony poza naszym regionem – w Woli Łużańskiej koło Gorlic, to jednak przez wiele lat związany był z Bieczem. Tu tworzył, tu pełnił funkcję starosty, tu wreszcie zmarł i został pochowany w podziemiach Klasztoru OO. Reformatów.
XVII i XVIII stulecia
W XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku Ziemia Jasielska przeżywała, jak cała Rzeczpospolita, okres stagnacji, a z czasem coraz głębszego regresu, na skutek niedorozwoju gospodarczego, wadliwie funkcjonującego ustroju, licznych wojen z państwami sąsiednimi, waśni wewnętrznych, klęsk żywiołowych, epidemii itp.
Zanim jednak doszło do tragedii rozbiorów i utraty niepodległości Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku, warto odnotować dość znamienny fakt, że jeden ze starostów Jasła Adam Tarło, stał się gorącym zwolennikiem dwukrotnego króla Polski – Stanisława Leszczyńskiego (w pierwszej połowie XVIII wieku), zawiadując w jego obronie, po ponownej elekcji w 1733 roku, konfederację w Dzikowie, która, choć nie osiągnęła zamierzonego celu – stworzenia realnego oparcia dla Stanisława Leszczyńskiego utrzymania się na polskim tronie – to jednak wymownie świadczyła o patriotycznej orientacji jasielskiego starosty.
Kiedy w drugiej połowie XVIII wieku następowały kolejne akty narodowej tragedii Polaków, Ziemia Jasielska znalazła się pod obcym panowaniem już w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej (w dniu 5 sierpnia 1772 roku) i była pod zwierzchnictwem austriackim przez 146 lat (1772-I918r), poddawana ostrym rejestrom oraz różnym formom ucisku i wyzysku przez prawie 100 lat – do chwili uzyskania przez Galicję autonomii (1867 rok).
Śródtytuły w tekście red.
/ms/
 

Na naszą propozycję opublikowania na stronie SMJiRJ własnych opracowań dotyczących regionu jasielskiego pozytywnie odpowiedział Daniel Nowak autor książki „Historia Starego Żmigrodu”. Przekazał nam pracę na bardzo poważny temat historyczny. Dotyczy ona bowiem epidemii, które jeszcze trochę ponad sto lat temu były prawdziwą plagą tych okolic, potrafiły w kilka tygodni zabrać z tego świata wiele istnień ludzkich. Zapraszam do lektury. 
/ms/
Daniel Nowak
EPIDEMIE CHOLERY NA ZIEMI ŻMIGRODZKIEJ W XIX WIEKU
Dla dzisiejszego mieszkańca  ziemi żmigrodzkiej słowo „cholera” oprócz jego wulgarnego znaczenia kojarzyć się może jedyne z licznymi w okolicy cmentarzami cholerycznymi. Są to miejsca tajemnicze, często zarośnięte drzewami i krzakami , znajdujące się w gdzieś pod lasem, z daleka od wsi. Te mroczne miejsca kryją w sobie tragiczne historie wielu ludzi, których ciała tam spoczywają, ich rodzin i bliskich. To miejsca gdzie grzebano ludzi zmarłych na cholerę, chorobę która w XIX wieku dziesiątkowała wsie, miasta i miasteczka ówczesnej Europy.
Cholera, to choroba zakaźna i zaraźliwa wywołana przez bakterię vibrio cholerae. Do zarażania dochodzi zwykle drogą pokarmową, poprzez wypicie zakażonej wody lub zjedzenie zakażonego pokarmu. Objawami są biegunka i wymioty. Prowadzi to do gwałtownego odwodnienia organizmu oraz wychudzenia ciała, wysuszenia skóry, bólu mięsni i powolnego wyniszczenia organizmu a co za tym idzie – do śmierci. Choroba rozwija się w obniżonych warunkach sanitarnych, podczas klęsk żywiołowych jak powódź czy trzęsienie ziemi.
Pierwszy atak w latach 30 XIX wieku
W biednych, brudnych miastach i wsiach dziewiętnastowiecznej Europy panowały więc dogodne warunki  do rozwoju tej choroby. Pierwszy atak epidemii cholery na terenie  ówczesnej Galicji miał miejsce latem 1831 roku i zebrał straszliwe żniwo. W mieście Żmigród pierwsza jego ofiarą była 50 letnia Marianna żona tkacza Mikołaja Nowaka, która zmarła 20 lipca 1831 roku. Łącznie do 19 sierpnia 1831 roku w samym Żmigrodzie zmarło 72 osoby a pobliskiej małej wsi Mytarz ofiar było 19. Pogrzeby obwały się niemal codziennie, grzebano zmarłych po kilku na raz a gdy tylko przysypano mogiły trzeba było kopać nowe, gdyż ofiar przybywało co chwila.
W parafii Stary Żmigród  najbardziej ucierpiały Głojsce, bardzo przeludniona i biedna wieś, gdzie śmierć poniosło aż 39 mieszkańców (8% ogółu), w Łysej Górze zmarło 17 osób natomiast w samym Starym Żmigrodzie tylko 3. Wszystkie te ofiary pochowane zostały na cmentarzu cholerycznym zwanym przez ludność „cmentarzem cholernym” znajdującym się obecnie niedaleko nowego cmentarza.
Drugi atak w czasie Wiosny Ludów
Kolejna fala epidemii miała miejsce w jednym z najcięższych dla ludności okresie XIX wieku. Wylewy rzek w latach 1844-45 spowodowały nieurodzaj, którego efektem była ogromna klęska głodu. Osłabieni, wycieńczeni pracą ludzie byli bardziej podatni na wszelkiego rodzaju choroby. W roku 1847  pojawił się w okolicy tyfus, który z przerwami zabijał ludność do lipca 1849 roku. Gdy wydawało się, że sytuacja jest już opanowana i życie wraca do normy, nastąpił kolejny atak cholery. Jej pierwszą ofiarą w Żmigrodzie była 30 letnia służąca Małgorzata Czekańska. W sumie od 2 lipca 1849 do 9 września zmarło w Żmigrodzie 82 osoby na cholerę. W pobliskim Mytarzu ofiar cholery było 23. W Starym Żmigrodzie 12 lipca zmarła 17 letnia Elżbieta Burda córka Wojciecha a ostatnią ofiarą cholery była tu Marianna Janik, która zmarła 22 września 1849 roku. Łącznie w całej parafii Stary Żmigród zmarło na cholerę w tym roku  59 osób z czego 35 W Starym Żmigrodzie,  11 w Głojscach, 8 w Łysej Górze i  5 Siedliskach.
Ze starożmigrodzkiej kroniki
Przez następne lata przypadki zachorowań na cholerę były dość rzadkie. I tak w 1855 zmarło na nią 4 osoby w Żmigrodzie i 5 osób w Starym Żmigrodzie. Srogie żniwo zebrała dopiero latem 1873 roku. Jej przebieg opisuje w swej kronice proboszcza starożmigrodzki ksiądz Jan Scholz (1857-1877). W grudniu  1876 roku wspominał on jej przebieg tak „W roku 1873 nastała po ospie panującej ku końcowi zimy i początku wiosny, nawet i dalej, bo 18 czerwca, cholera w Łysej Górze przeplatana ospą, okropnie grasowała w okolicy  potem zapanowała srogo w Głojscach, także po całych dniach i nocach ja Ks. Jan Scholz proboszcz miejscowy zaopatrywałem chorych. Mianowicie na Św. Jana z Dukli w świt jadąc do Dukli na odpust po drodze zaopatrywałem wszystkich chorych do których byłem wezwany w Łysej Górze i w Głojscach, a z powrotem z Dukli z odpustu  na drodze do Głojsc zatrzymywany od przedwieczora całą noc po całej wsi zaopatrywałem na cholerę zapadłych a ledwiem do domu przyjechał znowu po mnie przyjechali do nowych zachorzałych, tak było każdy dzień bo nie było jednego w Łysej Górze  i Głojscach, aby nie był na cholerę chorował, z tych jedni umierali, drudzy wyzdrowieli. Często spotykałem się z lekarzem przeznaczonym od C.K. Rządu i komisarzami cholerycznymi, z którymi radziłem i ratowaliśmy nieszczęsny lud. Dopiero po długiem rozważaniu i obserwowaniu doszedłem do przyczyny tak srogiego panowania cholery, a ta przyczyna była 1- bo się wszyscy przelękli srogiego panowania cholery w okolicy i struchleli 2- przednówek i głód bo nie mieli silniejszego pokarmu tylko na początkiem przednówka ledwie się żywili i nie było zarobku, jak go też nie szukali, a zatem 3 – bezczynność tylko strętwiała rezygnacja przekonanie; jak nastały żniwa z tem po przednówku pożywienie i z zatrudnieniem i pracą cholera nie tylko osłabła, ale ustała. 4 pijatyka, która jak zwykle w pospólstwie panuje, tak podczas cholery się wzmogła, bo jedni się pijaktyki chycili  albo zachorować o cholery albo się z niej leczyć niebaczni i nie zważali na moją przestrogę zabijali się, inni mówili „mam na cholerę umrzeć to niech  użyję choć gorzałki i niczego nie żałował. W Żmigrodzie Starym mniej na cholerę chorowało i umarło, a w Siedliskach prawdę w małej gminie troje tylko zachorowało i wyzdrowieli a ani jeden człowiek nie umarł. Ta cholera przechodziła w tyfus, w tem wypadku nie było ratunku i taki zwykle umierał. Nie wyszczególniam wiele w tem roku na ospę, a potem na cholerę wymarło, bo kto się chce o tem przekonać tego wysyłam do równoczesnych metryk, a tam się przekona”
Była to ostania epidemia cholery w XIX wieku na ziemi żmigrodzkiej. W sumie zmarło na nią: w Żmigrodzie 45 osób, we wsi Mytarz – 49 osób, w Starym Żmigrodzie 16, w Łysej Górze 34 i najwięcej w Głojscach bo około 60. Najgorsza sytuacja była w Głojscach, gdzie wymarło kilka rodzin w ciągu zaledwie tygodnia lub dwóch.
Cmentarze z dala od wsi
Pozostałościami po tych wydarzeniach są cmentarze choleryczne. Niebezpieczeństwo było tak wielkie, że nie decydowano się na przewożenie zwłok na cmentarze. Chowano je w każdej wsi daleko od ludzkich siedlisk. W Starym Żmigrodzie cmentarz choleryczny znajduje się koło obecnego nowego cmentarza parafialnego, w Łysej Górze niedaleko kapliczki przy drodze na Stary Żmigród oraz w Głojscach niedaleko obecnego cmentarza parafialnego.
Na zdjęciach cmentarz choleryczny w Starym Żmigrodzie (fot. D.Nowak).