Kilka dni temu światło dzienne ujrzała książka Daniela Krzysztofa Nowaka pod tytułem Stary Żmigród w Średniowieczu. Jest to jedna z najciekawszych monografii, które okazały się w ostatnich latach w regionie. Lektura obowiązkowa nie tylko dla mieszkańców Żmigrodczyzny.
Stary Żmigród jest miejscowością szczególną. Obecnie to niewielka wieś leżąca w południowej części powiatu jasielskiego. Kiedyś jednak, w średniowieczu, był to główny ośrodek handlowy, o strategicznym dla bezpieczeństwa położeniu u podnóża Beskidu, wówczas też Bieszczadem nazywanym. Ta wyjątkowość powoduje, że zakres geograficzny w tej książce jest o wiele bardziej rozległy. Rzecz dotyczy bowiem również Żmigrodu Nowego i okolicznych miejscowości, ale też szerzej – dawnego powiatu bieckiego, w skład której wchodzi zdecydowana większość współczesnej Jasielszczyny.
Dzisiaj średniowiecze fascynuje wielu. Zainteresowania dowodzą choćby tak liczne dziś obrazy filmowe, łączące ją nie zawsze udanie ze światem fantasy. Albo muzyka poszukująca źródeł, w coraz bardziej modnym dziś etnosie słowiańskim. Charakter książki szczególnie udanie wpisuje się w ten kontekst. Jest to praca naukowa ale autor chętnie uzupełnia narrację o treści pochodzące ze sfery nie do końca pewnej, ale uchwytnej choćby w ludowym podaniu, topografii terenu, miejscowym nazewnictwie. Zrozumieniu sprzyja forma. Wszystko przedstawione zostało bardzo przystępnym językiem, dostępnym w zasadzie dla każdego.
Autor korzystał z wyjątkowo bogatych źródeł, w czym opracowanie to góruje nad zdecydowaną większością monografii wsi. Zgromadził materiały przechowywane w pięciu archiwach, w tym dwóch poza granicami kraju (Lwów, Wiedeń) oraz publikacji historycznych dotyczących ogólnie historii, jak też tego zakątka Podkarpacia. Kolorytu dodaje włączenie opinii znanego etnografa, historyka i folklorysty – Franciszka Kotuli, który w latach powojennych przemierzył Podgórze gromadząc wyjątkowo cenne informacje, które wydobył z obserwacji zabytków, miejsc, które skrupulatnie badał i przybliżonych mu przez „żywe źródła” ludowych opowieści o prastarych czasach. Przykładem może być tutaj opis chrzcielnicy, znajdującej się w miejscowym kościele św. Katarzyny, na której znajdują się m.in. wyobrażenia ludzkich, brodatych głów, figury ptasie i znacznych rozmiarów symbol swastyki.
Opracowanie jest ciekawie ilustrowane. Znajdują się tu współczesne zdjęcia ze wskazówkami topograficznymi, ułatwiającymi czytelnikowi orientację w terenie – przydatne zwłaszcza dla osób chcących zwiedzać opisywane miejsca. Autor zamieścił ponadto fragmenty najstarszych map i dokumentów. Orientację w tekście dodatkowo ułatwiają drzewa genealogiczne rodów rycerskich – właścicieli Żmigrodu: Bogoriów, oraz ich powiązań ze spadkobiercami: Stadnickimi i Wojszykami.
Książka składa się z dwóch części. W części pierwszej – głównej – tytuły rozdziałów są następujące: Nazwa „Żmigród” i jej pochodzenie, Osadnictwo na ziemi żmigrodzkiej do średniowiecza, Legenda czy prawda? Początki ziemi żmigrodzkiej według Franciszka Kotuli, Początki grodu według archeologów, Pierwsze dane źródłowe, Lokacja na prawie magdeburskim w Żmigrodzie i okolicy, Dalsze losy Żmigrodu, Właściciele żmigrodczyzny do końca XV wieku, Parafia i kościół, Ludność i powierzchnia parafii. Część druga – dziesięciostronicowa – przybliża dzieje czterech pozostałych miejscowości przynależących do parafii starożmigrodzkiej: Siedlisk, Łysej Góry, Głojsc (w powiecie krośnieńskim) i nieistniejących już Leszczyn.
Dużą wartość poznawczą mają treści, które autor zdecydował się zamieścić w aneksach. Pierwszy stanowi fragment relacji Franciszka Kotuli o wspomnianej chrzcielnicy. Drugi przybliża temat świętopietrza i obliczeń na jego podstawie ludności – są tu dane liczbowe z połowy XV wieku o mieszkańcach 16 miejscowości (w tym Jasła). Aneks czwarty jest próbą zobrazowania procesu lokacji wsi na prawie magdeburskim. Szczególną wartość ma aneks trzeci. Jest to tekst Aktu podziału dóbr pomiędzy Mikołajem Stadnickim a braćmi Janem i Krzesławem Wojszykami z 1481roku – rzec można jeden z najważniejszych pomników historii regionu. Zamieszczony tu został tekst łaciński wraz z tłumaczeniem. Aneks piąty to fragment kroniki parafialnej starożmigrodzkiej dot. czasów średniowiecza, pisanej przez proboszcza ks. Jana Szcholza.
Warto podkreślić wysoką jakość wykonania od strony edytorskiej. Okładka pięknie zdobiąca książkę, pomysłowa, wykorzystuje najważniejsze symbole związane z miejscem. Zdecydowanie oddaje charakter epoki, dobrze współgra z zawartością. Styl zamieszczania fotografii bardzo pomysłowy, wzbogacający przekaz. Ruthenus – z czego jest znany – wykazał się tu szczególną dbałością o każdy szczegół. Niestety, to co stanowi mankament, to ich wyłącznie czarno-biała tonacja, przeciętna jakość papieru i miękka okładka. Ta książka na tle innych tego rodzaju opracowań jest prawdziwą perełką. Szkoda, że w tak skromnej oprawie.
Podstawowe dane:
Tytuł: Stary Żmigród w Średniowieczu.
Autor: Daniel Krzysztof Nowak.
Opracowanie graficzne i skład: Katarzyna Chochołek.
Projekt okładki: Jakub Niedziela.
Wydawnictwo: Ruthenus, Krosno 2014.
ISBN 978-83-7530-268-4
Okładka miękka, 96 stron.
Recenzja: ks. dr Sławomir Zych.
Mariusz Skiba